ОД ДИЈАЛОГ ДО ДИЈАЛОШКА ДИЕГЕСА | ХИПЕРТЕКСТУАЛНИ ДИЈАЛОЗИ, 2004

Хомологија vs паралогија

Лиотар ме научи дека да зборуваш значи да се бориш, и тоа во смисла да играш (1996; 52) – да го дисеминираш јазикот, да го спасуваш од „белиот терор” на Единствениот Субјект – оти играта, ах, таа!, никогаш не преферира модел на стабилен, ами на „отворен систем” (Дерида велеше „слободна игра”), кој продуцира нови идеи и правила. Тие им пркосат на традиционалните литературни модели, на хомеостазите кои налагаат да се прифати Хабермасовиот концепт за универзален консенсус. Но, крајна цел на секој дискурс виден како игра – како дијалог на гласови а не како хомологија – не е консенсусот туку моделот на различноста, на паралогијата, која не подразбира рамновесие, туку стремеж кон разногласие и хетерогеност на правилата (Лиотар: 1996; 120-123). Па, ако на јазичните игри сме им го признале веќе правото на хетероморфност (не на исоморфност) – што значи дека сме ја изостриле својата чувствителност кон различноста и својатата допадливост кон неедномерното – нејзината примена врз некои паракритички поими ќе нè увери дека нивната основаност не треба да ја бараме во „хомологијата на експертите (специјалистите), туку во паралогијата на изумителите” – „едните носеа заклучоци, другите отвораа прашања, велеше Лиотар, а тоа се – ќе се согласите – две различни јазични игри” (Лиотар: 1996; 41 – курзивот е мој).

Затоа, за мене, хетероморфноста стана најважниот услов, првиот чекор кон промовирањето на еден теориски поим со кој, во духот на воскресението на зборот, посакав да ја освежам „застарената” поетичка терминологија. Но, дали ова настојување за иновација во рамките на теоријата, ќе го проголтате како дрска намера за разидување со етаблираните поими на традицијата, или, можеби ќе го протолкувате како искрена желба за нивно преобмислување, оставам на вас. Мене ми беше важно да не ја загубам тенката интуитивна нишка, да оставам скромна, по малку невешта, но сепак – трага врз белата маргина на книгата желна за проширување на своите граници, да ја запишам, да ја забележам мигновената помисла и да го чекам нејзиното созревање.

Но, пред да ви ги понудам аргументите со кои ќе ја елаборирам и легитимирам својата парадигма, ќе се осврнам кон трагите на многувековните теориски дилеми. Не, нема да ја напуштам традицијата. Имам намера да ù се вратам...

Авантурите на диегесата

Кога ја опишувал диегесата како раскажување на настани, Платон настојувал да покаже дека таа се реализира на три начина: како чисто раскажување (хапле диегесис); како мимеса или дијалог меѓу ликовите (диа мимесеос) и како комбинација од двете: од раскажувањето и дијалогот. Неговото потценување на миметичкиот и комбинираниот начин – кое, тогаш чистото раскажување (диегесата) го издигнало на преден план – денес потсетува на наративна утопија.

Аристотел, за среќа, не мислел како Платон. Тој опоменувал дека треба да бидеме внимателни со строгата дистинкција меѓу комбинираната нарација и Платоновиот „чист” начин на раскажување. Вистина, денес тешко и да може да се поверува дека постојат новели без дијалог, „а што се однесува пак, до епот и романот, такво нешто, воопшто, и не доаѓа предвид”, вели Женет (1985; 152). Затоа, сфатена како кажување без прикажување, „чистотијата” за која говореше Платон стана една од многуте можности без пример во рамките на литературните жанрови. Полека, но сигурно, комбинираниот начин се трансформираше во наративен, што покажа дека, уште од времето на Аристотел, критериумот чистота престанал да важи, а Платоновата хапле диегесис (или „чиста нарација”) се претворила во пуста желба, „или барем чиста теорија – вели Женет – па не е ни чудо што била напуштена” (1985; 152). Така, комбинираниот начин (мешањето на раскажувањето и дијалогот) ги опфатил сите наративни видови; станал „чадор” – „вреќа” за сето она што не е само наративно или драмско.

Но 20 век, кој не ги почитуваше чистите наративни видови, го исфрли на преден план моделот на кажувањето (ако ништо друго, барем се избори за негов рамноправен и легитимен статус во рамките на прозните литературни остварувања). Но, ако сакам да сум доследна до крај, треба да споменам дека зборовите немаат способност да изразат подражавање во вистинска смисла – оти, да потсетам: освен зборови, мимесата подразбира и гестови – затоа, тие и не можат да бидат друго освен буквална репродукција на некој реален или измислен дискурс. Меѓутоа, кога го читам Женет доаѓам до заклучокот кој ги превртува гледиштата. Според него, како единствен начин на претставување во литературата, раскажувањето било и останало вербален еквивалент на невербалните и на вербалните настани, „освен во случаите кога на нивно место доаѓа директен цитат” (Zenet: 1985; 92). Затоа, во мигот кога се напуштала идејата за чиста нарација – оти како таква таа никогаш и не постоела – комбинираниот начин морал да биде прогласен за наративен, „за единствена можна форма на раскажување” (1985; 152). Така, вклучено во дискурсот, раскажувањето се пре-обратило во негов елемент – и речиси се стопило со него – за разлика од дискурсот кој засекогаш си останал само дискурс: „како оток, кој лесно се препознава и локализира”, се шегува Женет (1985; 100). Неговата луцидност ја потхранува мојата интуиција: значи, вметнувањето „туѓи” дискурси во некој литературен текст – си размислувам – понекогаш дури и во форма на авторски коментар, претпочита нераскажувачка (можеби есеистичка!?), но во секој случај метапрозна постапка, која алудира на кажувањето (мимесата), а не на раскажувањето (диегесата). Мислам дека затоа, сите литературни остварувања кои одлучив да ги вклучам во оваа дисертација, ме поттикнуваа да верувам дека се работи за специфична авторска намера со која, преку примената на онаа, по малку „застарена” постапка – велам така, оти мислам на класичното дефинирање на мимесата – и со нарушувањето на консекутивниот принцип кој го нудеше диегесата, се спроведува тенденција за онеобич(н)ување во литературата. Тоа ме насочи кон наративните стратегии на оние писатели кои покрај двете, веќе споменати и класични, мимесата и диегесата, воведуваат трета – си допуштам да ја наречам  д и ј а л о г о - д и е г е с а (на старогрчки: dialogo-dihghsiV)  – оти совршено му прилега на нашиот интертекстуален и интердискурсивен свет. Таа треба да покрие еден литераратурен феномен, актуализиран во епохата на постмодернизмот, но познат уште од најстарите времиња. Затоа, дистинкцијата на уважениот Платон мора да отстапи пред логиката на современите толкувачи, за кои „совршеното подражавање веќе не е подражавање… Единственото подражавање е несовршеното…” (Zenet: 1985; 92). Мимесата е диегеса, всушност, дијалошка диегеса!

Му благодарам на Женет. Неговата логика создаде совршени услови за креирање на овој катахрестички поим во кој, „несовршениот” карактер на диегетичкиот принцип – дополнет со цитатниот кој го носат „туѓите” гласови (дискурси) – го исфрла на преден план дијалогизмот на една специфична, бриколажна литературна практика. Еве неколку зборови и за неа.

Матрица без сенка

Сакам да истакнам дека оправданоста за креирањето на овој поим ја видов во идејата на францускиот антрополог Клод Леви-Строс (Claud Lévi-Strauss) – онаа за заживувањето на подзаборавените начини на мислење, кои, рака на срце, барем кога е во прашање мојата малецкавост, никогаш и не биле строго рационални. Тие како отсекогаш да содржеле извесен експериментален, па ако допуштате, дури и метафизички потход, кој произлегува од прекумерното изобилство на смислата, од соз-нанието дека јазикот, единствено тој, може да донесе на свет некој поим, па иако е логично да се каже дека не постои ништо надвор од него, разоткривањето на поимите, сепак треба да се доживее како „предлингвистичко”, оти тие не се автономни – чисти или единствени – туку хетерогени ентитети кои содржат непојмовно, во најмала рака, интуитивно (под)разбирање. Нивната природа е природата на „ракотворбите”, на бриколажите (bricolages), на дивата, „неспитомена” мисла која покажува дека етаблираните поими можат да се употребуваат на нов и различен начин. Всушност, се работи за една „нужна злоупотреба” на постоечките теориски термини, која открива дека во секој знак е впишана една незначенска празнина која има облик на трагата што ја оставила желбата за дополнителен знак како упориште. Таа е доказ дека сите јазични конструкции се воспоставуваат по пат на катахреса, дека зборовите имаат хетерогена, понекогаш дури и противречна природа. Затоа, кога принципот за универзален (мета)јазик отстапува пред сериозниот притисок на плуралноста на смислата (Лиотар: 1996; 95), паралогизмите произлезени од дилемите на класичната наука прераснуваат во легитимни творечки (теориски!) потенцијали. И секој оној, кој на каков било начин сака да го користи јазикот, може да комбинира, да речеме: може да ги меша дискурсот (говорот) и расказот (нарацијата), дословното цитирање и индиректното претставување, теорискиот метајазик и јазикот на литературата. Ова покажува дека крајната цел на тоа комбинирање не е креирањето нови и апстрактни поими со кои ќе се потен-цира различноста, туку умешноста да се искористи она што се наоѓа „при рака”, да се надградува она што е во непосредна близина, да се употреби конкретното знаење на рако-творците (bricoler-ите) за да се создаде хетеро(г)номниот – простете за прекумернава слобода, но уживам да ја модифицирам смислата на зборовите – карактер на поимите од ти-пот на една дијалошка диегеса во која, толку очигледно нели, си лежат два поима: дијалогот и диегесата; првиот како лингвистичка, т.е. прагматичка категорија, како тип на дискурс (говор/говор на Другиот), како начин или глас на буквално цитирање, и вториот како литературен жанр (а не лингвистичка категорија!) кој ја подразбира нарацијата, индиректното претставување (расказот).

Но, врската меѓу жанровите и начините отсекогаш била комплицирана и тенка. Мислам дури дека таа никогаш и не била работа на проста инклузија (тоа го сугерираше Аристотел), туку на пресек. Затоа веројатно и можев да си допуштам во начинот (гласот), да видам „атом” кој лесно ги пробива рамките што ги формира жанрот (расказот/нарацијата). Ова сознание наоѓа потврда во праксата на современите литературни остварувања, за кои веќе не можам да кажам – да, тоа се приказни, чисти наративни видови. Напротив, тие ме охрабруваат да верувам дека Женет бил сосема во право кога тврдел дека е крајно време да ги заборавиме поуките на класичната поетика; заден час е да прифатиме дека теоријата за трите основни рода е само „историска грешка која довела до сериозни теориски заблуди” (Zenet: 1985; 182). Тоа ми допушта да се надевам дека мојата дијалого-диегеса, иако потсетува на вештачка и навидум грубо составена (умо)творба, треба да се протолкува како симбиоза од двете најважни дискурсивни пракси – теориската и литературната – но и како потврда на фактот дека и јазикот и несвесното структурирано како јазик, се двете големи и моќни сили кои го формираат нашиот авторски субјект. Тие се она што ни претходи: без нив, или надвор од нив, јас како писател не ќе можев да се разберам ни самата себеси а камо ли другите, но како теоретичар кој размислува за актуелните интелектуални дилеми, се обидувам да изнајдам начин да го претставам она што е непретставливо, а сум го насетила. Затоа, слушнете ве молам, како само, во врска со овие прашања, размислува една навистина позната (и призната) теоретичарка: „Кога местото на значењето се придвижило од авторот кон текстот и читателот – конечно, и кон севкупниот чин на искажувањето – најверојатно е дека сме отишле подалеку од формализмот, па дури и подалеку од теоријата на читателскиот одговор per se. Можеби сме на добар пат да артикулираме еден нов теориски модел, соодветен не само за денешната саморефлексивна уметност, туку и за нашата, навидум силна, потреба да ù се спротивставиме на сопствената ни критичка маргинализација”. Ова е гласот на Линда Хачион (1996; 153). Зарем нејзиното размислување не ја крепи мојата дијалошка диегеса? Ќе биде ли навистина нескромно, ако поверувам дека, во одредени случаи, таа би можела, како матрица без сенка, да ги прими и да ги размножува сите оние отпечатоци и траги од вкрстувањата на нашите заеднички гласови, размисли и чувства? Или ќе ја доживее судбината на сомнителен концепт, произведен во работната соба на една ексцентрична литерарно-теориска самосвест, која посакала уметноста да ја вклопи во својата замисла, која верувала дека теоријата, исто како и литературата, може да се обно-вува од самата себеси, од сопственото си тело?

Што и да е, тоа е. Толку за тоа.

Користена литература

1. LEVI-STROS, Klod (1999): „^as pisanja“ in: Tu`ni tropi, Zepter Book World

2. ZENET, Terar (1985): „Uvod u arhitekst“ in: Figure, Vuk Karadjic}, Beograd

3. ЛИОТАР, Жан-Франсоа (1996): Постмодерната ситуация, Наука и изкуство, София

4. HACION, Linda (1996): Poetika postmodernizma: istorija, teorija, fikcija, Svetovi, Novi Sad