THE ART OF MEMORY ИЛИ INSOMNIA ВО МУЗЕЈОТ НА БЕЗУСЛОВНОТО ПРЕДАВАЊЕ | ГРУПЕН ПОРТРЕТ (КУЛТУРОЛОШКИ И ЛИТЕРАТУРНО-ТЕОРИСКИ ЕСЕИ), 2007
Виктор Шкловски
Кога животот со сите сили настојува да заличи на добро измислена приказна, ете причина да поверувате дека сте западнале во една деконструктивистичка метазапрашаност, за која реалноста станала виртуелна а илузијата реална. Се работи за специфична состојба на духот во која сте прифатиле двојна ролја: вие сте, истовремено, и безмилосен иследник и резигнирана жртва на сопствениот живот, небаре единствен начин да опстанете во светот на глобалните ветришта. Но што открива когa прикрива таа игра? Не е ли, самата, последица на она што се нарекува сила на законот, мистичен темел на некаков авторитет, или е, најсетне, само една од многуте позиции на Другостa?
Секоја историја, секоја повест или систем воопшто, е историја на некакви затворања и изолации. Нивна крајна цел е продуцирање хомогени и унифицирани умови. Но, вашата екстатична состојба е веќе контраиндикативна: вие покажувате неидентичност, вие сте неисторични, не повес(т)ни, неповластени, вие сте пукнатинка низ која истекла вашата Другост, онаа која решила да пребегне, да се изолира, да опстои во самоизгон. Да, вие сте веќе во состојба на егзил.
Да живеш во егзил, значи да се собереш себеси во бовча, да си немаш опаш (освен складирани фотографии во својата меморија), да-имаш-идентитети-да-немаш-идентитет, да бидеш празна плочка на која самиот, одново, ќе си ја издлабиш сопствената приказна, да бидеш очаен, осамен, дезориентиран (постојано во фокусот на туѓите погледи), со сите и со никого истовремено. Да бидеш во егзил, значи да имаш исконска потреба од различни перспективи – нужда од далечини, една специфична, нејасна и пролонгирана состојба на талкање, вечно „скршнување“ од mainstreаm-от на Историјата.
1.
Don’t you have any luggage? No, I only have lifeage“
(Угрешиќ; 2002: 113)
Егзилот е бајка за напуштање на домот, потрага по дом и враќање дома, една „голема цитатна книжевна тема“, ќе рече Дубравка Угрешиќ која, години веќе, живее во самоизгон. Нејзините „антиполитички есеи” сместени во книгите: Култура на лагите, Забрането читање и Музеј на безусловното предавање, ми кажуваат дека таа не се вклопува лесно во стереотипните претстави за егзилантот виден како жртва на некој недемократски режим, либералец или борец за човекови права. Не. Таа е нешто сосема друго: меланхолична љубовница на едно дамнешно време (потонато во мириси и звуци на кои никој од нас, речиси веќе и да не може да се сети), специфичен егземплар во исчезнување чии есеи откриваат ранлива душевна состојба: „Се наоѓам во Берлин – читам на страниците од нејзиниот Музеj на безусловното предавање – ме прогонуваат два кошмара околу кои... ги намотувам конците на сопствениот живот. Името на едниот е дом, оној што повеќе го немам, а името на другиот ѕид, оној што израсна во мојата загубена татковина... Во кошмарните соништа градам дом што секогаш повторно се руши“ (Угрешиќ; 2002: 143).
Кога човек се обидува да си го стокми развеаниот живот, а тоа го прави од двојна перспектива – од позиција на егзилант (современ номад) и од позиција на коментатор на сопствениот сон – тој одново го испишува сопственото име (nomen) и сфаќа: ова е ера на интелектуален номадизам (nomadisme), на масовни миграции, ера на расеани животи кои можат да бидат раскажани само во фрагменти. Раскажувањето фрагменти, за егзилантот значи создавање повест, но никако imago, зашто само идентитетот може да има imago (imago alter), но егзилот – тоа е животот сам (alter ego).
Од лично искуство знам дека човек може да има повеќе припадности. Може да им припаѓа на една или повеќе нации, на две религии, на неколку јазици, култури или професии. Понекогаш неспоиви, тие се за нас подеднакво важни – „небаре драгоцен мираз од детството“, би рекол Амин Малуф, за кого, идентитетот е цртеж на распната кожа: „допреме ли една од тие припадности, ќе затрепери целата личност“ (Maluf; 2003: 23). И додека некои во поимот егзил гледаат право на друг живот, трети – мит за метаморфоза, писателката Дубравка Угрешиќ во егзилот гледа можност да се ослободи од оние непожелни и присилни идентификации (поранешнa - југословенска ,посткомунистичка, источноевропска), што ги понела во замена за своето старо идентитетско досие. Таа денес сонува да ги симне сите налепници што ја облепуваат небаре човек-постер, и да осамне со сопствено име и презиме. Но, да се именуваш себеси, значи да се предадеш во надлежност на зборот, за одново да се родиш: во сопственото писмо, во напишаното, во биографијата што самата ќе си ја создадеш, со отисоците на сопствените прсти.
Затоа, лишена од препознатливото чувство на блискост, таа развива стратегија на полемос и конфликт меѓу сите минати и идни соништа на својот живот, арогантно држејќи се до она што & недостига, до празнината која постојано ја заменува со исчекор, со „лудиот исчекор на скитникот кон едно другаде, секогаш поттурнато назад, неисполнето и недофатливо“, би рекла Бугарката Јулија Кр(и)стева (2005:241), опишувајќи го хронотопот на странецот: „просторот на странецот е воз во движење, авион во лет, самиот премин што го оневозможува запирањето. Што се однесува до ориентирите, ги нема. Неговото време? Време на воскресение што се сеќава на смртта и на она што & претходело...“ (2005:243).
Така, небаре ловец на мириси, предмети и детали на кои им се заканило исчезнување, Угрешиќ настојува да ја реконструира својата биографија. Како уметност на сеќавањето, како 35 милиметарски врамени мисли во визуелното поле на сегашноста, таа создава документ со огромен емоционален потенцијал. На страниците од својот Музеј креира идентитет, поексклузивен дури и од оној што го загубила, па не можејќи да се одлучи за една од мноштвото свои припадности, (Хрватка по татко, Бугарка по мајка, Југословенка по убедување, Балканка по географска припадност), решава да се дистанцира од оние кои фаворизираат „племенски концепции“ на идентитетска исклучивост, одбивајќи да учествува во драмата која, еден ден, може сите нас, одново да нè потресе. Затоа во компјутерските архиви на хрватската бирократија, предлага да биде евидентирана во рубриката други, во графата на останатите (others). „Пишете: никој, им велам на шалтерските службеници, секогаш кога ме прашуваат за националноста, а прашуваат често... Но сега живеам надвор. Надвор сум тоа што дома веќе не сум: хрватска писателка. Репрезент на земјата во која не постојам веќе, земјата што ја напуштив одбирајќи егзил...“ (Ugrešić; 2002: 297).
Ако прифатиме дека постои идеолошки и духовен егзил, тогаш кој од двата е вистинската причина за нејзината апатридност?
Одлуката да замине од Хрватска, за Угрешиќ никогаш не била резултат на принуда, туку слободен избор поради личното незадоволство од политичките и културните состојби кои пропагираат хегемонија. Нејзината одлука да го мине во егзил остатокот од својот живот, е битка за одбрана на едно многузахтевно битие свртено кон иднината, оти – колку и да звучи парадоксално – нашата ера не е ера на групи, ами на поединци, чии индивидуални ставови можат сериозно да влијаат врз нашите современици и врз идните генерации.
Затоа оваа бунтовничка против секаква ментална и политичка ограниченост, не пишува хагиографии и нема предрасуди кога автоиронично ја дефинира својата судбина: „Мојата приказна би можеле да ја опишат куферите и патните торби кои ги влечам со себе и кои се влечат зад мене... бројните визи и печатите во мојот пасош... Постојаното склопување на привремениот дом и неговото растурање, пакување и распакување... како да се работи за игра на симулации, а не за вистински живот... Егзилот е доброволен пат кон анонимност...“ (2002: 128-129).
А можеме ли поинаку да ја доживееме нејзината реакција освен како духовен протест – борба за правото на секој човек да ја истакне својата идентитетска сложеност, која не може да биде сведена на некаква „суштинска припадност“. Се разбира дека не, оти за Дубравка Угрешиќ идентитетот е планетарен феномен, препознатлив за сите оние гранични суштества низ кои минале (или минуваат) разни етнички, верски и културни линии и кои очекуваат, конечно, да си го проживеат спокојно својот сложен идентитет. Или барем некоја од своите припадности... „На неполни седум години ја научив, како слеп човек, Брајовата азбука на Источна Европа, без да знам дека сум ја научила, за подоцна непогрешливо да ја препознавам – се исповеда оваа писателка во егзил – Ќе го препознавам Нејзиниот Исток и Запад, Нејзиниот Север и Југ, ќе знам дали сум во Будимпешта, Софија, Москва, Варшава, ќе го знам тоа со затворени очи допирајќи ги еднаш научените букви...“ (2002: 131). „Денес навистина сум окружена со браќа... – читам на страниците од нејзиниот Музеј – На уличните демонстрации плачам со Курдите... паричка спуштам во шапката на Циганот, зеленчук купувам кај Турчинот. Окружена со браќа живеам во Њујорк, Берлин, Лондон, Амстердам... ја препознавам својата раса, егзилантска, номадска, емигрантска... Понекогаш... ми се причинува дека не знам чиј живот живеам... Изгледа, тоа е, сепак, мојот, мојот lifeаge“ (2002: 133).
2.
„Господине, ти си еден мрачен човек“
(Дурацовски; 2001: 8)
Искуството ме научи дека секој писател, во одреден момент, го препознава егзилантот во себе. Може, се разбира, да го игнорира, но може и да го прифати, та помирувајќи се со него како со своја реална состојба, да посака да го опише. Велат, добрите писатели се чувствуваат како изгонети, како да не припаѓаат никаде. Слабите, напротив – секаде се дома. На првите им изгледа дека се постојано на рабовите од животот, вторите – се гледаат себеси само во центарот. „Замелушен и заскитан, минувам низ безбројни светови без јасно чувство на просторна припадност – пишува Димитрие Дурацовски – Обележен сум со прашањето: каде се наоѓам и која личност ја живеам?“ (2001: 120).
Ги читам овие редови и сфаќам: има мигови кога човек мисли дека не припаѓа никаде, дека е лишен од секакво чувство на блискост. Го притиснала мачна и продолжена состојба на неидентичност. Ја блокирала неговaта волја. Нема сила да ја промени. Настојува да ја замени. Со друга, попожелна, некоја што ќе го промени неговото „е“ во „треба да биде“. Еден од начините да излезе од постојната и да влезе во друга, за него нова „состојба на изместеност“, е да стекне свест за нарација.
Но литературата, денес, ја има променето својата супстанција. Ја има променето дури и својата форма. Таа е специфичен перформанс, колаж со безброј референции на визуелните уметности. Ја препознаваме, не како цврста фабула, туку како интеракција на мали, шарени стакленца живот, небаре калеидоскоп, обид да се зачува целината, да се архивира сопственото помнење.
Последниве години на изминатиов век беа години на агонија, години во кои изби долго потиснуваното и прикривано светско зло. Требаше, вистина, брзо да се реагира, да се соочи човек со вредности радикално поразлични од оние со кои растел. Се разбира, ништо страшно, ќе рече некој, па, тоа беа само два различни општествени, политички и културолошки система: доцниот комунизам и примитивниот капитализам на независна Македонија, но измешани со некои „нови искуства“ од типот на герилски пресметки, старите, проверени вредности од минатото, добија необична форма. Го разбрануваа талогот на нашето помнење. За некои од нас тоа стана вистинска одговорност. „...Овој проект што се случува овде кај нас, на Балканот, in vivo – пишува Дурацовски во својата Insomnia – е по својата величественост неспоредлив перформанс: реки бегалци... масакри, прогони, растројства... Како да остане непроменет балансот меѓу Јас и Другиот... како, кога од мугри до зајдисонце, го гледам ова кое е тука, до мене и околу мене...“ (2001: 20-21), се прашува толкувајќи ги настаните што длабоко нè шокираа сите, нè згрозија и изместија на истекот од стариот и на почетокот од новиот век: НАТО-бомбите врз Југославија, колоните бегалци меѓу бодликавите жици на гостопримливото Блаце, етничката нетрпеливост, герилските пресметки кај нас дома... Кошмар и невроза...
„Состојбата во која сме сега, ја чувствувам како еден вид принуден егзил – читам подолу – Наместо роден крај, јас го откривам никаде. Не знам како да го опишам... Дали да се обидам да го согледам... во светлината на селидби“ (2001: 146). Ме погаѓаат неговите зборови. Ме допира тоа, оти гледам како – од оваа страна на обединета Европа – идеолошкиот егзил тивко се трансформирал во духовен, а параболата на напуштениот, во парабола на изгубениот дом, една носталгична и тивка потрага по загубениот град, по минатото во кое некогаш сме се чувствувале безбедни. Но, кога меѓу своите најблиски ќе почнете да се чувствувате како странец, како внатрешен изгнаник кој ја проживува свесно својата голгота, вие, практично, сте го деконструирале митот за егзилот.
Значи, егзилот не е само историјата на нештата што ги оставаме зад себе, туку и недоразбирање со средината („настапувам како кутар локал-патриот, кој не се согласува со нивниот однос кон градот“ – 2001: 88), постојаното недоразбирање со себеси („немам трпение... ни смирение, судам погрешно и пречесто, а треба ли воопшто?“ – 2001: 8), една специфична состојба („...некаков неодреден страв кој има форма на сфера што нè вовлекува во себе“ – 2001: 10), едно постојано Преиспитување на настаните од реалноста, вреднување и превреднување на сопствените и туѓите перспективи. Првата од нив е перспективата на нашиот минат живот („...еден од оние наши минати животи, во некоја друга земја, кога ни беше сè убаво, бидејќи бевме деца“ – 2001: 33), втората – перспективата на оние кои го скокоткаат нашето видно поле („сакаат ли да го конфискуваат моето помнење? Треба ли да извршам автоегзорцизам?“ – 2001: 128), се прашува Дурацовски, подготвен, токму одовде, од маргините на нашава државичка, да реагира, опишува и коментира:„Живееме... во длабока провинција во која не се случува скоро ништо (освен по некоја мала валкана војна, раселувања, создавања нови држави)... Секојдневието ни е детерминирано и непроменливо“ (2001: 150), го слушам неговиот глас а мислам на искусната Дубравка Угрешиќ. Ги наведувам сега, нејзините зборови по сеќавање, оти не ми треба книгата што ја знам речиси напамет – на егзилантот му изгледа дека состојбата на егзил има структура на сон, му изгледа дека неговата биографија е испишана одамна, пред да ја исполни, дека егзилот не е резултат на надворешните околности, ниту негов избор, туку збунети координати што судбината одамна ги исцртала за него... Кружна логика на симболите – И сфаќам:
Кога го одбирате егзилот, вие ја прифаќате осаменоста. Ја одбирате, всушност, слободата да го живеете животот на некој друг: „И сега, кога ќе ставам точка – пишува Дурацовски – ќе излезам надвор... А кога ќе се вратам оттаму... ќе се вовлечам во некој агол, ќе одберам маска, секој ден различна, и ќе бидам некој друг. И затоа, можеби, многумина се чудат, а некој дури и ќе рече: ‘Види го, не личи на себеси’“ (2001: 118-119 – курзивот е мој).
Да. Се чувствува тоа на страниците од Insomnia. Неговиот живот како да не е негов, како понекогаш да се труди да го проживее животот на својот покоен татко („постар сум од својот татко единаесет години“ – 2001: 6) или на имагинарниот Јосиф Далво потврдувајќи ги зборовите на загрепската сликарка Нивес Кавуриќ-Куртовиќ, по повод неговите слики: „Твојата душа лебди, скита... ти немаш роден крај... ти не си одовде... затворен си во приказната за уметноста без почеток и без крај, сигурен само во анонимноста... Господине, ти си еден мрачен човек“ (2001: 8).
3.
Духовниот егзил на Угрешиќ и Дурацовски
Но, што е со историјата на помнењето, со оној атавистички проект во нашите умови, кој нè тера да талкаме низ имагинарната карта на нашата ментална топографија?
„...Сето ова низ кое скитам – ме уверува Дурацовски – сиот овој материјал што го натрупувам за да ја опишам... атмосферата на едно време..., за мене е жива материја на моето сопствено сеќавање, материја на моето сопствено минато... родната клима на мојата субјективана историја, мила далечна земја на мојата младост... која ќе живее колку и самиот јас“ (2001: 15 – курзивот е мој), читам во овој вербален албум, во ова синоптичко евангелие кое содржи само прецизни детали а не целосни слики, во неповторливото автобиографско писмо на овој „струшки лама“, кој со завидна леснотија го претвора својот егзил во ретроутопија, и мислам дека сфаќам... заправо, отсекогаш сум знаела – постои физички и духовен егзил.
За првиот, чијашто причина е најчесто идеолошкa, модел би можела да биде Дубравка. За вториот, чијашто причина е најчесто психолошка, модел би бил Димитрие. Но, токму поради апоријата во нивната потрага по упориште – по оној идеализиран топос од нивното минато во кое ја гледаат точката на својата идентификација – нивниот егзил го дефинирам како духовен. И точка.
Во овој наш временски хаос, во оваа наша епоха на изместени вредности и загубени компаси, овие „бивши“ Југословени – избраници на ангелот кој пропуштил да ги допре со пердувот на заборавот – како да излегле од некоја чудна временска машина и во своите старомодни, но сè уште привлечни наметки на ангажирани интелектуалци – заговараат мултикултурализам и толеранција.
Но, кому, денес, им требаат нивните хартиени мечеви? Кој, сè уште, има доверба во овие „сувенири на епохата“, сè уште живи музејски експонати,„преплавени со факти и толку бесмислени“?
Без оглед на туѓите забелешки, без оглед на разликите во гледиштата, овие деца на Атлантида се сè уште жилави и доволно храбри да кренат глас против крутите идеологии на своите и туѓите држави – против неморалноста на војните, дискриминациите и репресиите од секаков вид – и како ревносни опишувачи на митот за една исчезната земја, казнета од боговите, да веруваат дека „ќе мине и ова време, како што сè ќе мине, и можеби повторно (сите) ќе се сретнат, во некое ново време, што ќе го препознаат како времето што било и што сега е, и нема повеќе да биде, да, световите се раздвоија, само едно е точно, тоа дека повеќе никој не е ист“ (Угрешиќ; 2002:218).
Така е. Суровата реалност сите нас нè претвори во пасивни жртви. Сакале да признаеме, или не, во своите кристализирани умови, сите ние сме егзиланти. Си го живееме тивко својот беден животец. „Слушаме, гледаме, молчиме, знаеме“ (Дурацовски; 2001:130), што се случува околу нас.
(2005)
Користена литература:
1. UGREŠIČ Dubravka (2002): Kultura laži, Konzor/Zagreb; Samizdat B92/Beograd
2. УГРЕШИЌ, Дубравка (2002):
Забрането читање, Сигмапрес, Скопје
3. УГРЕШИЌ, Дубравка (2002):
Музеј на безусловното предавање, Сигмапрес, Скопје
4. ДУРАЦОВСКИ, Димитрие (2001): Insomnia, Магор, Скопје
5. MALUF, Amin (2003): Ubilački identiteti, Paideia, Beograd
6. КРИСТЕВА, Јулија (2005): „Странци на себеси“, во: Токати и фуги за другоста (зборник текстови), Темплум, Скопје
7. ТОДОРОВ, Цветан (2004): Должности и наслади: еден живот на минувач, Фондација за македонски јазик „Небрегово“, Скопје
8. БАУМАН, Зигмунд (2005), Постмодерна етика, Темплум, Скопје
Comments
Post a Comment