СЕДМАТА СТРАНА ОД РУБИКОВИОТ РЕБУС | ДИСКУРС И ЕКСКУРС (ЗА КНИЖЕВНОСТА И КУЛТУРАТА), 2017

 На корицата од една книга што визуелно потсетува на сликовница, се потпишало рачето на мојот син. Го измамило веројатно мачето, од прозорецот-слика на која вкочането седнало тоа исто маче... Рамката (од споменатиот прозорец-слика) е, истовремено, и сликарска рамка низ која се наѕира превртен пејзаж. Токму поради таа слика-во-слика, не сте сосем начисто што е ергон, а што парергон во максиреалистичката проекција на Кристијан Брутен, но за да го согледате „реално“ чудниот пејзаж на овој сликар, книгата треба да ја свртите наопаку. Мачето тогаш ќе виси на плафонот, а вие ќе можете од една над(ри)реалистичка перспектива, да го прочитате името на авторот од споменатата книга – ЌИВЕШОРУ АДАЛВ…

 Инспириран од чудесниот готички свет на Duden и Larousse, но и од старата семејна книга со арапско писмо, која, небаре магичен предмет го обновува првичното доживување на светот, Адалв/адалВ сиот живот ќе биде фасциниран од визуелни апстракции. Ќе го поврзе таа фасцинација со чудесните колажи и слики на европските надреалисти, во кои ќе ја препознае тој својата „детска“ лектира, зацврстувајќи го во него верувањето во паралелни светови кои не само што зачудуваат, туку и ги провоцираат законите на случајноста. Таа ќе го профилира како „екстремен модернист“ кој ќе ја навлече на себе потсмешливата, антисоцијалистичка етикета дадаист, која пак, ќе го преобрази во есеист од европска провениенција. Но Ќивешору Адалв/ќивешорУ адалВ не е само тоа. Тој е еден од најпознатите прозаисти на македонската книжевна сцена, човекот кој неуморно експериментира со техниката на прозниот израз, со кохерентноста на нарацијата и со правилата на жанрот, внесувајќи го во нив загадочното, таинственото и мистериозното...

 Посветен на деталите што ја откриваат неговата приврзаност кон визуелните уметности, тој ќе ве измести од предвидливото чувство за восприемање на светот, кон едно многу поизострено чувство за необичното и несекојдневното, покажувајќи ви, всушност, колку мистериозното е присутно секаде (на улиците и на плоштадите, по голите и спечени ридови без патеки...), небаре секојдневна магија која треба да биде забележана, препознаена и опишана – како во сцената со велосипедистките од истоимениот расказ, позајмена божем од филмовите на Фелини (Federico Fellini):

 „Над малото гратче се надвиснува рид: сув, спечен, гол... По него нема патеки: никој не се искачува таму затоа што, едноставно, и нема зошто. Но има еден дел од годината, кога првпат се чувствува дека летото оди кон својот крај... Сѐ уште е топло, но во воздухот веќе се вовлекува некаква проѕирност што прави далечните глетки да станат мошне јасни, речиси изрежани во кристалот на избистрените хоризонти. Се случува, во еден таков миг, во доцното попладне кое бавно минува, некој жител од гратчето да го сврти својот поглед кон ридот. И таму, по облината на голиот гребен, ќе се укажат велосипедистките. Тие се облечени во проѕирни фустани што се веат околу нив, на главите имаат големи шапки од тантели, со пердуви згора. И свилени ленти, разнобојни свилени ленти, а најмногу жолтопортокалови, што летаат зад нив како рој пеперуги. Жиците од тркалата на нивните велосипеди светкаат како пајажини... Врволицата протечува небаре светкави зрна на бројницата која тукушто се скинала и сега се разнижува: тие далечни девојки минуваат лесно, како да пловат, речиси не допирајќи ја земјата и, додека минат, се чувствува дека со нив, минува уште нешто, нешто без име, нешто што не може да се запре и што не може да се настигне. И потоа ги нема“ (2010; 171–172).

 Дека надреалното постои и во самата реалност, а не надвор од неа, ќе ве уверат и необичните, безмалу ексцентрични описи и слики во раскажувачките минијатури на Адалв. Станува збор за кратки наративни форми (од половина до две странички), во кои можете да восприемите сè одеднаш: и чудесните ентериери и ониричките пејзажи, и мистериозната атмосфера, како и целата приказна впрочем, макар што наративната постапка на овој вонвременски писател не е ориентирана толку кон намерата да пренесе информација, колку да шокира! Таа е тука да создаде илузија на некои минати настани, да создаде привид на нешто кое, небаре апстрактно и завршено сеќавање, било регистрирано од нашите сетила, уверувајќи нѐ дека фикцијата не е само привид на животот, туку и привид на виртуелното минато што го восприемаме „како живот“. Некогаш е тоа енигматичен, сомнабулен настан во кој здодевната логика на умот се повлекла пред луцидната имагинација на писателот, другпат се тоа некои двосмислени и провокативни ситуации, но најмногу се тоа оние чудесни пресврти во неговите реченици, полни со благ а боцкав хумор кој елегантно преминува во суптилна иронија, арабескно ситуирана и перфектно артикулирана во приказната, што... ве обзема срам, дури и блага завист ве фаќа пред извонредно искреираната трик-нарација. Не мислам само на луцидниот „Бугарски чадор“, или на „Филмот од времето на Монтгомери-мантилите“, туку и на „Тетовската менада“ од која ги цитирам сега следниве редови (како лудистичка варијација на некоја археолошка тема): „Таа млада жена, велат стручните лица, бега пред премногу натрапливиот демон на дивата природа, силен. Тој силен има коњски опаш, коњски уши и огромен phallus. Што е целта на силенот? Некои велат дека тој сака да го грабне она крзно на пантер што го носи врз себе разиграната менада. Другите се убедени дека неговата намера е да ја наскокне менадата... Силенот вложува напори, но, со оглед на неговите години, тој нема многу шанси да ја настигне менадата. Таа уште малку трча, но силенот го нема зад неа. Да не се премислил? Напразно толку трчање? Па, на крајот на краиштата, тој силен можеби и не е толку силен? Како што, впрочем, и кабалистичкиот голем не мора обврзно да биде толку голем! (Honni soit qui mal y pense!)“ (2010; 34).

 Гледајте, сѐ е базирано на двосмисленоста и амбивалентноста, на палаво разиграната мисла (притаена дури и во смртно сериозните реченици) на Адалв, во кои детски-наивното доживување на светот, го истиснал трагизмот од смртно-сериозните феномени (и ноумени!) на животот... Тоа е таа, Адалфов(ск)а – технички совршена поетика-на-тесниот-простор, една супериорна и разиграна реченица полна суптилен хумор, еден заводлив лудизам кој ја подигнал на прв степен вашата сензибилност ослободувајќи ја од вишокот пластови (од наслојките што ја ограничуваат тактилната врска со светот), доведувајќи ве во тесен допир со есенцијата на животот... и на илузијата, исто така. Затоа Адалв не отстапува од желбата да зашемети, да возбуди и да зачуди. Тој не престанува да трага по енигматичните сенки на несвесното во кои чудесното, тоа движечко мото на неговите омилени надреалисти, му се спротивставило на рационалното спознавање на светот, како неискажлива, тешко артикулирачка мистериозност, која се стреми да остане тајна само за да ја сочува фасцинацијата – таа детска љубопитност без која нашето постоење, во баналното ни секојдневие, и не би имало смисла.

 И не ме чуди зошто Седмата страна на оваа Адалфова коцка содржи толкаво количество необјасниво, едно навистина сериозно присуство на ефекти што немаат никаква врска ни со причините, ни со последиците, но се тука, во приказната, благодарение на случајноста (или на сонот?), но најмногу благодарение на Адолфовата имагинација. Таа никогаш не ја отфрла можноста да ја провоцира реалноста (или, барем тие што сѐ уште ја поднесуваат еве, нејзината банална предвидливост). Затоа, ако фикцијата беше создавање илузија на животот, реалноста за Адалв е универзум од паралелни светови во кои сѐ е илузија на животот. Погледнете само „Во огледалото“ негово и ќе ви стане јасно за какви необјасниви феномени говори тој:

 „Кон крајот на летниот ден, кога во собите нема никого освен нас, се случува понекогаш да забележиме, минувајќи покрај огледало што стои во некоја полутемна одаја, за миг, со крајот на окото, дека нашиот одраз се однесува малку поинаку отколку ние... Ликот во огледалото е наполно ист, несомнено е дека тоа сме ние, но – тој ги држи двете раце во џебовите... Мавтаме пред него со своите раце, ги грчиме нервозно како што се грчат рацете на марионетите во куклениот театар: ништо. Оној во огледалото ги држи неподвижно рацете во џебовите и со одвај видливи движења на главата ги следи нашите бесмислени напори... Застануваме и полека, како посрамени, ги спуштаме рацете, потоа, со чувство на нејасна вина, ги ставаме во џебовите. Во тој миг, во еден друг град, во некоја друга полутемна соба, еден друг, нам наполно непознат човек, ги вади рацете од џебовите и почнува да мавта бесмислено со нив, подражавајќи го својот полуден лик во огледалото“ (2010: 151–152).

 Фасциниран од темната страна на убавото – од страшното и убавото, од необичното што ги содржи и двете – од амбивалентноста (единствената творечка компонента што може да ја надополни празнината во естетската норма), Адалв ја користи демијуршката улога на наратор за да создаде чуд(ес)ни светови и слики. Се работи, всушност, за еден креативен влог што во творечкиот сензибилитет на овој автор го оставиле надреалистичките мајстори на мислата (и сликата), фасцинирани од соништата и од нивното влијание врз нашите животи. Еве вака:

 „Сонувате дека станувате од вашиот кревет – ве уверува нараторот во „Судбоносна грешка“ – Излегувате од собата, слегувате низ скалите, ја отворате влезната врата, излегувате на улица. Надвор е ноќ осветлена од Месечина. Под проѕирните сенки на дрвјата минуваат чудно убави жени, ве повикуваат да појдете некаде со нив... ве бакнуваат, ве водат во една необична куќа полна статуи, трчате со нив по некакви големи скали. Премногу доживувања за една ноќ... Се враќате назад дома, ја отворате вратата, се искачувате по скалите, влегувате во вашата соба. Но таму, во креветот, веќе лежи некој. Гледате: тоа сте вие, то ест некој мошне сличен на вас. Како можело тоа да се случи? Дали во вашиот сон се замешал некој друг сон, дали сонот се удвоил, дали вие сте влегле во некој спореден разгранок на сонот, дали некаде при враќањето сте погрешиле?... Се обидувате пак: вратата, скалите, собата. Непознатиот е пак тука. Тој лежи како во свој кревет, сонувајќи веројатно некој друг сон, и не мисли да исчезне. Се обидувате уште еднаш, па уште еднаш. Напразно. Стоите долу пред влезот и очајувате. А наскоро ќе осамне и оној горе ќе се разбуди во вашиот кревет и во ваша лика, и тогаш е сѐ готово“ (2010: 156).

 Несвесното навистина нема конкретен облик, но неговата манифестација станува најсилна во соништата, но најмногу од сѐ во уметничките дела (тие „пластични топоси“ во кои се стуктурирале фантазмагоричните предели на нашата душа), или барем во тие што минале низ примарниот процес на мислењето што не знае за ограничувања. Затоа никогаш – или барем никогаш кога станува збор за поетиката на Адалв – не сум сосем сигурна, дали треба да ја прегрнам теоријата или да ја пуштам имагинацијата, по трагите на палавата реторика на Адалфовиот израз, полн со фрагменти од секојдневниот живот и од ументоста.

 Неговите генерички и формално-стилски обележја укажуваат на една специфична изразна логика, полна со интермедијални вплетувања што не реферираат само на историски настани и анегдоти, туку и на планетарно познати имиња и на нивните дела. Во формално плочестата структура на оваа книга-раскази (конципирани врз елементарен наративен тек), во предел план избиваат и наративното време и времето на нарацијата. Како кратки воздишки на човечко траење, секавично обликуваните раскази од Седмата страна на коцката го потврдуваат Адалфовиот однос кон животот, базиран врз асоцијативни премини и промени. Токму тие го направиле свесен за слободата на пишувањето, за лудизмот на мислата, за екстра-вербалното азно на јазикот што го прави игра без почеток и без крај.

 Ќе го напуштам сега овој дискурс, поземајќи ја тивката игра на трагите во Адалфовото писмо, кое тргнало по заобиколните патишта на јазикот, за да ни открие дека: „по големиот земјотрес во 1963 година, кога во Скопје без многу размислување се рушеа цели стари квартови за да се пробијат новите широки сообраќајници, во една трошна магаза, помеѓу два ѕида, беше откриен голем куп книги... Помеѓу тие книвчиња кои беа речиси во состојба на распаѓање, лежеа: ...’Поученија од науката наречена геометрија и има ли коцки со седум страни и што е написано на таа седма страна‘…, ’Пророштва за тоа што ќе стане со светов, како Македонија оган ќе ја гори и нема да (ја) изгори и кое царство ќе надвие, како што кажувал пророкот Настродам од градот Париж во Италија’ (sic!). Сосема на дното – продолжува нараторот од „Каратрифуновата книжарница“ – најмногу оштетена од влага и мувла, беше една книга на италијански: ‘La Tariffa delle Puttane di Venegia‘, на која јасно беше назначено дека е издадена во Венеција... Според присуството на оваа книга (и според техничките нејзини одлики) можеме да заклучиме дека претходните наслови се, најверојатно, излезени од истата таа венецијанска печатница, и дека Јаков од Камена Река, судејќи според сѐ, мислел на нив кога врз еден псалтир, отпечатен таму на црковнословенски јазик, во 1569 година, напишал: ‘А ако некому му притреба од светиве книги некоја, тие сите се донесени во Скопје, кај Кара-Трифуна’“ (2010; 173–175).

 Не само овој, сите раскази од Седмата страна на коцката Адалфова, добиваат смисла во недовршениот дијалог со други текстови и писанија. Како своевиден „Аmarcord“, во кој се складирани мноштво литературни архетипи, тие допуштаат значењето да се бара не во конструкцијата, туку во деконструкцијата (која отпочнува кај авторот) и во реконструкцијата (која продолжува кај читателот, задолжен за нивното дисеминирање). Само така би можеле да се спојат велешките Гемиџии со „Пијаниот брод“ на Рембо, засведочувајќи го цитатниот карактер на писмото кое постојано (ќе) ја предизвикува традицијата на руските формалисти, бришејќи ги границите меѓу раскажувањето и размислувањето за нив...

 

ПРИВАТЕН ПОСТСКРИПТУМ (ИЛИ АPPENDIX VERMIFORMIS) НА ЌИВОНАБ АНИЛЕГНА

 На почетокот од месец ноември 2012 година, во сандачето стигнала поштенска пратка... Стуткана e малку и неугледна поради насилничкиот акт на поштарот, задолжен за нејзината испорака. Нели вредните нешта секогаш влегуваат на мала врата, мрморам отворајќи ја возбудено... Измислени светови, Седмата страна на коцката, Огледало за загатката, ги читам набрзина таинствените наслови додека со лакотот, несмасно, ја поттурнувам вратата од куќата во која не живеам веќе... Кој ли е авторот, се прашувам збркано, сопнувајќи се на розовиот слон што мигум испаѓа од книгата (заедно со мачето од корицата-со-извртен-пејзаж) и удирам со главата во фрижидерот кој паѓа, врз мене, со тресок (и блесок) на Big Bаng... Disaster!