БАЛКАНОТ И ЕВРОПА (реални и имагинарни топоси, во менталната мапа на светот) | ДИСКУРС И ЕКСКУРС (ЗА КНИЖЕВНОСТА И КУЛТУРАТА), 2017

Когнитивните мапи на Европа (мислам првенствено на нејзините геостереотипи: Источна Европа, Средна Европа, Балканот...), не се само реални географски простори, туку и симболички топоси кои освен што реферираат на една стварносна истори(ографи)ја, откриваат и ментална перцепција која укажува на своевидна дискурзивна колонизација. Како производ на идеолошките и културните интенции на времето, таа е потврда за очигледната поврзаност меѓу конкретните историски феномени и проектираните дискурзивни поими. Но пред да преминам на нивното толкување, ќе се задржам на сликата што за Европа, како просторно-географски ентитет, ја даде Марија Тодорова. Рече вака: „Европа потсетува на Светото тројство. И таа има три објекции: име, место и идеја. Сите три претендираат на божествени карактеристики и, секако, на конкретен простор кој е основата за нивното постоење. Како име, Европа прво била придружничка на врховниот бог , на чии плеќи го прелетала патот од Мала Азија до Крит, а значела нешто убаво – широко лице со големи очи, нешто пространо. Како место, Европа била името што жителите на грчките острови му годале на копненото пространство северно од Пелопонез, она што денес се нарекува Балкан. Овој простор низ вековите се ширел кон запад, зафаќајќи го сиот полуостров, но потоа почнал да се стеснува сведувајќи се само на неговиот најзападен дел, оној што некоиго нарекуваат и визиготска Европа. Попознат денес као Европска унија, или просто кажано Европа, тој вистина, нема божествени одлики, но затоа пак има кралски манири. И конечно, како идеја (или подобро кажано идеал), Европа, несомнено, ги потврдува своите божествени претензии, особено кога е во прашање системот на вредности: таа се дефинира себеси преку тоа што не е (...), или барем тврди дека не е, нагласувајќи ја постојано разликата меѓу себеси и другите“ (Тodorova, 2005: 81).

Јасно е. И покрај својата релативно статична просторна конфигурација, Европа е променлив, сложен и флексибилен поим без внатрешна кохерентност. Затоа е подложна на различни перцепции, именувања и толкувања, кои и денес еве го потврдуваат фактот дека когнитивните претстави (со димензии на „ментална картографија“ која не ретко го прекрива и физичкото мапирање на континентот), често ги наткрилува и неутралните географски дефиниции за него. Корените на таа перцепција водат назад, до раниот Среден век, кога со овој поим (како со религиозен концепт) било означувано европското христијанско наследство. Тоа ја доживеало својата десакрализација кога Западна Европа станала синоним за напредните, а Источна Европа за заостанатите народи и култури. Оттогаш, во западноевропската имагинација, источниот дел на Континентот ја претставувал зоната којашто ги  означувала Варварите, исцртувајќи ја имагинарната граница меѓу Европа и Азија. Постои една констатација во книгата Искористувањето на Другиот: ‘Истокот’ во формирањето на европскиот идентитет. Таа кажува: „постојат многу истоци во светот, но ниту еден од нив не е без значење“ (Nojman 2011: 35). Совршено точна, ја отсликува всушност улогата што во градењето на европските идентитети ја имале сите географски „истоци“, или подобро кажано, тие што во креирањето на европската политика ја играле улогата на „источни Други“. Но, ако границите на европскиот Исток, во XVIII век, се протегале до Урал, кој ги одделувал европските од азиските обичаи и култури, во втората половина на ХХ век (под влијание на „студената војна“), биле формирани два нови подрегиона. И не само во географска, туку и во општествена и идеолошка смисла. Така, вечно мобил-ната „источна“ граница на Европа застанала кај Прага, а „западната“ кај Виена – колку за „заплет на собитијата“ (и потврда на перцепцијата!) дека Европа е таму каде што не е Советскиот Сојуз!

Но, културната и политичката припадност на народите од Источна Европа постојано е под сомневање. Дилемите сврзани со повременото вклучување и исклучување, признавање и непризнавање, довеле до еден полуколонијален однос поради кој, во западно- европската симболичка географија, „Источна Европа“ станала метафора за заостанатата и мрачна половина на Континентот. И не била поврзувана само со комунистичките режими, туку и со пансловенските аспирации на Русија (што неодамна ги препознавме и како „украинска приказна“!). Можеби затоа, во политичките претстави за Европа (која денес се изедначува со Европската унија), геостереотипите Исток-Запад сѐ уште се само синоними со кои се прави разлика меѓу демократските општества и недемократските режими. Првите како претстава за „либералниот Запад“, а вторите како стереотип за „авторикратскиот Исток“. Оттаму, за политичкиот филозоф Етјен Балибар (Étienne Balibar) идејата за Европа е во тесна врска со улогата што во нејзината политичка мисла ја одиграл комунизмот. Имено, „извезувајќи го комунизмот ширум светот (...), Европа самата се изместила себеси надвор од себеси, така што таа не можела да биде веќе затворена целина. Затоа нашата претстава за европската цивилизација, како европска политичка конструкција, е под силно влијание на ‘крајот на комунизмот’... Во оваа констатација нема ништо носталгично – вели Балибар – таа е само факт. Но тоа нѐ обврзува да се запрашаме, каква била улогата на комунизмот во формирањето на европскиот ентитет... Комунизмот одигра клучна улога во градењето непремостливи граници, разделувајќи го Континентот на два дела, расцепкувајќи го, при тоа, на меѓусебно разделени подрегиони“ (Balibar, 2003: 177–178).

Тезата на Балибар говори за тоа дека, речиси четврт век по падот на комунизмот, во менталната картографија  на светот, концептот „Источна Европа“ сѐ уште постои. Со него се означува еден географски регион чија политичка, општествена и економска реалност не

е „сосем“ европска, или барем не во вистинскатс смисла на зборот. Но тргнеме ли од гледиштето дека регионите (како географски категории) имаат и политички конотации, стануваме свесни дека тие се обележани и дефинирани од дискурсите на моќ, дека нивното постоење е условено од актуелните политички перцепции и толкувања. Затоа и можеме да се согласиме со констатациите што упатуваат на фактот дека како своевидни географски, историски и културни топоси, регионите (како когнитивни мапи) постојат таму каде што политичарите сакаат да ги видат. Така, во зависност од сферите на влијание, ќе преовладуваат оние толкувања што ќе ја имаат предвид или културната интеграција на регионот, или неговата геополитичка (не)моќ. Првите ќе се раководат од културно-историските претпоставки што го направиле препознатлив некој регион, а вторите од „моќите на знаењето“ кои, или ќе го гарантираат неговиот опстанок, или ќе ја предизвикаат неговата трансформација. Еве пример.

Во четириесеттите години на ХХ век, за време на својата академска кариера во Америка, сакајќи да го означи регионот што за многумина тогаш бил terra incognita а географски постоел меѓу Германија и Русија, полскиот историчар Оскар Халецки (Oskar Halecki) го вовел проширениот термин East Central Europe (Источноцентрална Европа). Тогаш, наспроти постојната двојна концепција Исток–Запад, била пласирана тројна (па дури и четворна!) симболичка поделба: Западна, Источна, Западноцентрална и Источноцентрална Европа, која - веројатно повеќе од политички причини, одошто од неможноста да се дефинираат границите меѓу Источноцентрална Европа и Балканот – не заживеала надвор од академските кругови на европските историчари. Веќе во осумдесеттите години на ХХ век, на спомнатата дихотомија Исток-Запад, ѝ бил придодаден уште еден дискурзивен ентитет – Централна/Средна Европа, но овој пат не како западноевропска, туку како источноевропска алтернатива за излез од првобитно наметнатите политички категории, со кои еуфемистички бил означуван комунизмот. Така, наспроти германскиот концепт Mitelleurope, поимот Централна/Средна Европа укажувал на една територијална неодредливост која имала свои политички, културни и историски специфики. Клучна улога во нејзиното заживување имале есеите на тогашните „источноевропски“ дисиденти: Чеслав Милош (Czesław Miłosz), Милан Кундера (Milan Kundera), Адам Михњик (Adam Michnik) и Јене Сич (Jenő Szűcs), па на еден безмалу парадоксален начин, од културолошко-цивилизациски термин за означување на неевропските „Други“ (држави/народи/култури), поимот Централна (Средна) Европа ја презел на себе улогата на „вистинска“ Европа, поместувајќи го нејзиниот (епи)центар, малку понаисток. Па така, на почетокот од XXI век, на еден од вообичаените политички самити за земјите од средна Европа, покана добиле 16 „средноевропски“ држави (Австрија, Бугарија, Босна и Херцеговина, Чешка, Хрватска, Италија, Југославија, Унгарија, Македонија, Молдавија, Германија, Полска, Романија, Словачка, Словенија и Украина). Како резултат од таа средба произлегла поштенска марка „и печат со проширената мапа на Средна Европа“.

Изминативе години, идеолошките детерминанти на светската политика продуцираа нова дистинкција, Север-Југ. Таа не само што укажува на економската нееднаквост во регионот, туку цела Југоисточна Европа ја претвора во „јужна периферија“, за која се применува истиот дискурс како и за земјите од „Третиот свет“. Оваа симболичка географија, не само што го поместува европскиот „внатрешен Друг“ надвор од границите на Европа, туку му поставува, постојано, нови и нови услови за потврда на неговиот идентитет. За ублажување на последиците од овие идеолошки маркирани стереотипи, во употреба влезе еуфемизмот Западен Балкан. Овој новокомпониран „неутрален“ политички термин се однесува на балканските држави што не се членки на ЕУ , значи поранешните југословенски републики без Словенија плус Албанија. Освен што е географски, за некои политички дискурси тој е, истовремено, и духовен и цивилизациски маркер кој покажува дека иако се на југоисток од Европа, маркираните земји се надвор од нејзините симболички граници. Благодарение на оваа перцепција, покрај наметнатата географска диференцијација (која и нема референцијална адекватност во поимите источен, северен, јужен), терминот Западен Балкан денес има и социјално и културолошко значење.

Но, дилемите околу тоа што е Исток, а што Запад на Европа, воопшто не се нови. Уште на почетокот од ХХ век, Балканот за Европа бил Блиски Исток (иако оваа одредница денес има само хронолошка, но не и просторна вредност). Размислувајќи на оваа тема, Катрин Флеминг (Kathryn Fleming) доаѓа до занимлива констатација според која денес „имаме Запад и Среден Исток, па дури и имаме и Далечен Исток, но Блискиот Исток – или она што некогаш било нарекувано така – толку се приближило, што веќе не е Исток, туку Запад. Сѐ уште е нејасно – вели Флеминг – дали Балканот е Исток или Запад на Европа, но нејасно е, исто така, и што сѐ се подразбира под тој поим“ и констатира дека денес, вистина бездушно, но сепак едногласно е постигната согласност дека Балканот е во Европа, за разлика од порано кога се верувало дека му припаѓа на Ориентот. А тоа не може да значи друго, освен дека „источните и југоисточните граници на европското влијание, биле всушност првиот Ориент на Западна Европа“ (Fleming 2001: 25–27). 

Што се однесува до Балканот (кој ги претставува, всушност, физичките маргини на Европа), не треба да се занемари фактот дека оваа негова „маргиналност“, е еден вид „лиминалност“, зашто, токму неговата „средишна“ позиционираност (поставеноста меѓу два континента и два спротивставени света), покажува дека освен просторните, постојат и таканаречени „временски“ мапи. Тие само да ја нагласуваат разликата меѓу европските и неевропските народи и култури, оти ја потхрануваат перцепцијата дека, нурнати во своите националистички митови, тие „недоволно“ европски народи живеат во некое друго време, без желба да се соочат со сегашноста и да зачекорат кон иднината.

Очигледно е. Проблемот со именувањето не е во имињата, туку во практиките што ги жигосуваат, претворајќи ги во политички „(не)коректни“ и (не)пожелни тие имиња. И еве нѐ сега пред вистинското прашање – за имагинарниот и/или за реалниот карактер на границите што го сечат овој комплексен простор, маркирајќи го во него Западен Балкан, како (под)регион на Европа. Велам „маркирајќи“ зашто, според Марија Тодорова, токму маркираните региони се разликуваат од немаркираните кои се сметаат себеси за мера или стандард по однос на кој се одредуваат „другите“. „Токму немаркираните а доминантни категории – вели Тодорова – ја одредуваат суштината на општиот поим, кој во случајот со Европа автоматски имплицира и хиерархија...“ (Тodorova 2005: 84).

Ете од каде потекнува перцепцијата за „историската посебност“ на споменатите подрегиони (Југоисточна Европа/Западен Балкан), како региони со економска и социјална неразвиеност, со културна заоста натост и политичка нестабилност, подрачја во кои живеат народи неспособни за демократија од западноевропски вид, држави со кои владеат политики опседнати со минатото од кое не сакаат да се откажат. За Европатие се сериозна закана, па балканските народи и култури заслужуваат да остане надвор од нејзините граници. Затоа – не само од економски, туку и од безбедносни причини – политичката имагинација на Европа ја користи за Балканот сликата на „незападен друг“, позиционирајќи го таму некаде..., во „Третиот свет“.

Зар ова не говори доволно за вештачки создадените симболички граници на Европа, кои одделуваат едни народи од други, една перцепција од друга перцепција и култура? И, треба ли да се прашуваме за што точно станува збор? За географски територии без јасни природни граници или за истории без јасни цивилизациски маркери? За политички равенки или за топоними кои не постојат надвор од академските и политичките кабинети? Или, можеби, навистина станува збор за некакво симболичко-семантичко средиште кое реферира на нефункционална општествено-историска целина, избраздена со етнички, верски и политички граници?

Одговорот на овие прашања нѐ води до хетероперцепциите и автоперцепциите за Европа и нејзината периферија како предмодерен културно-географски простор, еден од многуте ментални калапи во кои таа ги вклопува своите впечатоци, „за да внесе малку ред во светот, придавајќи му смисла“ (Марија Тодорова). Но, тоа не укажува само на некои духовни, политички или морални параметри, „туку и на умовите кои се причината за нивното создавање и нивната рецепција“ (Тodorova 2005: 85). Оттаму, поважно од прашањето како гледаме е прашањето како судиме, но вистина е – во симболичката мапа на Европа отсекогаш доминирала. една иста перцепција. За неа е карактеристична една и иста диференцијација. Според неа, центарот е секогаш во Западна, а периферијата секогаш во (Југо) Источна Европа. Но, ако ова внатрешно диференцирање некогаш се придвижуваше кон Запад, изминативе години, со имплементирањето на концептот за проширување на Европската унија, тоа се поместува кон Исток. За ова необично придвижување на имагинарните европски граници говорат и книгите на Марија Тодорова. Во настојувањето за „европеизирање на Истокот“ таа гледа парадоксална ситуација која укажува на тоа дека со „бришењето“ на некогашна Источна, Централна/Средна Европа е новото „средиште“ на Континентот кое, за жал, никогаш не ќе биде прифатено како „сосем европско“, па Западот ќе си остане „вистинска Европа“, а Истокот ќе исчезне од Континентот, претворајќи ја Русија во евроазиска, односно западноазиска држава (Todorova 2005: 94). Затоа најважното прашање денес не се границите на Средна, Западна, Источна или Југоисточна Европа (ниту пак, тие на Западен Балкан), туку – дали промените што ја засегаат надворешната конфигурација на Европа, ги бришат и проблемите со нејзиниот „внатрешен Друг“? Може ли, навистина денес, да се зборува за Западен Балкан ако не постојат источен, северен или јужен? Или, можеби, регионите (и границите меѓу нив), се само имагинарни, симболички категории?

Едно е сигурно, на симболичките граници на Европа им соодветствуваат и симболички топоси. А бидејќи ние сѐ уште живееме во еден од тие симболички простори, а сѐ уште не знаеме да мислиме надвор од споменатите параметри, секогаш кога ќе се обидеме да ги преведеме симболичните димензии во реални, ќе се соочиме со апорија. Зошто? Затоа што просторот во кој живееме е како превртена утопија – како дислоцирано „место без место“, кое иако е исклучено од системот (кој самиот го генерирал), сепак е во него – како црна дупка која трагајќи по границите што совршено ја симулираат нејзината реалност, одново и одново се пронаоѓа во центарот. Како и „Западен Балкан“ – овој вештачки создаден поим кој ќе опстојува сѐ додека и последната држава од овој европски регион не стане дел од Европската унија. А тоа само ја потврдува тезата дека токму политичките влијанија и интересите на моќ се тие што ги произведуваат (и/или ги бришат) менталните граници и простори. Како и нациите (на Бенедик Андерсон), и тие се имагинарни заедници во симболичната мапа на Европа, кои не зависат само од историските и географските услови, туку и од сферите на влијание и нивната дискурзивна примена. Оттаму е сосем логично тврдењето на Ивер Нојман (Iver Neumann): „на постоењето на регионите, им претходат нивните неимари, политичките актери кои во своите политички проекти не гледаат само интерес за замислување на просторниот и временскиот идентитет на некој регион, туку и можност за проширување на таа замисла врз што поголем број луѓе...“ (Nojman 2011: 137). А тоа е само доказ дека, во недостиг на конвенционален империјализам, денес имаме духовен колонијализам кој ја отсликува потребата на доминантните култури, за дијалог со самите себеси.

Па, ако уште еднаш, за крај, некогашна (Југо)Источна Европа, или денешен Западен Балкан, ги вклопиме во менталната мапа на Европа, во нејзината когнитивна и симболичка матрица, ќе видиме дека виртуелната (екс)територијалност на овие подрегиони ја прави уште попалимпсесна сликата на Европа, потврдувајќи ја, истовремено, и како комплексен културолошки и како богат историски регион, со порозни внатрешни и нестабилни надворешни граници, па овој текст и не е ништо друго освен уште едно размислување за Европа и нејзиниот „проблеМатичен“ идентитет.