III. БУКВИТЕ И ГЛАСОВИТЕ (АПТЕКАТА НА ПЛАТОН) | ХИПЕРТЕКСТУАЛНИ ДИЈАЛОЗИ, 2004

Што е тоа што ме тера да го сакам „Проклетството на фараонот“?

Има една фина, суптилна нишка кoja ce провлекува низ целиот негов наративен тек. Ме држи во неизвесност, долго, потоа за миг ме напушта, за да ги пресврти истата, за да ги разоткрие заблудите и да го зададе последниот удар на метафизичката традиција. Се фаќам себеси затечена пред една необично јасна, но долго и успешно прикривана вистина... Мојот ум прави чудесен прелет низ вековите... Патува низ времето... Се движи по артикулираните гласови на јазикот кој е веќе писмо. Некој го докажува спротивното?

...Осумнаесстти век... Го гледам Pyco (Jean-Jacques Rousseau). Сонува за чисти гласови, за зборови без согласки, без писмо. Говорот, вели тој, е најздравата, најприродната и (нај)првобитната состојна на јазикот. Тогаш, назад кон говорот! Кон природата! Митови за потеклото на говорот... Носталгија по метафора...

...Ран дваесетти век... Време на фонетска заслепеност... Сета научна мисла докажува дека фонемата и претходи на графемата... Сосир (De Saussure) ја негува привилегијата на увото. Го урива „лажниот" углед на писмото: тоа е само деперсонализиран медиум, лажлива сенка, закана за традиционалните заложби на умот... Понижување... Доба

на патолошки феномени...

Намбиквара... Соништа по загубената невиност на примитивниот ум... Тажните тропи на Леви-Строс (Claud Levi-Strauss), ja истакнуваат политичката моќ на писмото.... Нели е ли таа една од многуте закани за логоцентризмот? Сигурно не е сè... Можеби крајот, но каде е почетокот? Каде е примката на која се фатила сета лингвистика?

...Еве ме во 4 век пред нашата ера... Го гледам Платон... Jа пишува Сократовата беседа. Го кове најжестокиот напад врз придобивките на нашата цивилизација... Сакаш да ти раскажам приказна, вели. Приказна за изумителот на буквите и за неговиот фараон. Слушај ваму... Си бил еднаш еден крал. Го викале Тамус. Тамус Аграфос. Си владеел со египетска Теба... Еден ден го посетил богот Тог. Уверен во важноста на своето божествено откритие, се исправил гордо пред златните одори на фараонот и самоуверено рекол: „Кралу, го пронајдов лекот за помнењето и за мудроста. Овој скептично ги поткренал веѓите: „О премудар Тот, татко на писмените знаци.... - прословил тажно - Ти не си измислил лек за помнење, туку за напомнување, и на учениците им даваш привидна а не вистинска мудрост... оти, во душата на оние кои ќе ги учат, тие ке рааѓат заборав поради невежбањето на помнењето, зашто надевајќи се на писмото, луѓето ќе го предизвикуваат секавањето однадвор, со помошта на туѓите знаци а не однатре, во самите себеси..." (Платон: 1979; 179; курзивот и вметнатите гласови се мои). 

Зборовите на Платоновнот Сократ звучат толку уверливо... Колку само малку требало, си мислам. Доволно било да се раскаже приказна за буквите, па сета лингвистичка традиција да се фати во примката на Платон, во заверата на Логосот - виден како Докса, како авторитарен Глас-Тат-ко - во заверата на метафизичкото присуство, кое дваесет и пет века му кове на писмото судбина на отпадник, на нешто кое треба да биде протерано надвор од границите на јазикот.

Ги сублимирам впечатоците: Платон тврди дека на луѓето не им требаат вештините на писмото; луѓето, вели тој, треба да се сеќаваат однатре, а не однадвор... Но, зборовите се ефемерни, постојат само во мигот на изговореното, потоа се претвораат во заборав... Русо заговара метафорично писмо: азбучното, вели тој, е закана по живиот збор... Тоа е само бледа копија на говорот, комуникација од втора рака, прифаќа Сосир. И политичка опасност, додава Леви-Строс. Што ли ќе произлезе од ова?

Излегло следново: за големата епоха на логоцентризмот, со корени во времето на антиката, писмото станало опасно техничко помагало кое продуцирало „камена меморија", ги намалувало природните способности на умот и ги поробувало народите. Но, што вели за тоа една нова дисциплина?

Најголемнот демистификатор на фоно(лого)центризмот - го почитувам многу - алжирскиот философ Жак Дерида, внимателно го проучувал текстот на Федар /Факдрос/. Во Сократовата беседа то насетил необично важен момент. Платон, вели Дерида, имал дилема околу две работи: прво, околу независноста според која, писмото, како спореден и надворешен феномен, можело да постои одделно од говорот, и второ, околу суплементарноста која од писмото правела суштински „додаток" на јазикот, мнемотехничко средство или дополна на човечката меморија. За него, писмото требало да биде само потсетник (хипомнесис), а зборот - живо помнење (мнеме), самоприсутност која се живее себеси, зборовен самопроизвод, способен да се издигне над пишуваниот говор. Но иако се колебал меѓу двата принципа, голема е веројатноста, вели Дерида, дека - ако не категорично тогаш барем интуитивно - умот на Платон ги имал предвид двете контрадикции одеднаш, оти не е можно прецизно разграничување на поимите надвор-внатре, или пак, на оние суштина-прекумерност.

Зборовите на Дерида ме тераат да се замислам над оваа логика: значењето, вели тој, никогаш не е присутно само по себе, зашто, во основа, тоа секогаш е различно од себеси. Така е. Но, дали ваквата логика допушта да се зборува за две работи одеднаш: за нешто што е истовремено и феномен - оти навистина постои надвор од зборот, оти е негова слика или симбол; и за нешто што е во исто време и идеја - оти jа претставува зборовната внатрешност која и самата е писмо?

Се чини дека системот на писмото не може да биде толку различен од системот на јазикот сфатен како говор. Заправо, писмото не може да е надворешно по однос на говорот, оти му помага: ги чува изговорените мисли и ги расејува, истовремено. Тогаш, ако колебањето меѓу надвор- внатре, му дало на Платона поттик да говори за разликата меѓу писмото и говорот, зошто Дерида не би можел врз Платоновата определба на писмото како фармакон - чие значење варира од отров до лек - да ja развие тезата за саморазликувачката структура на jaзкот и да тврди дека двете антиномни значена на фармакок се само услов за надминување на разликата кока реално постои как секој од нив одделно!? Тоа би бил првиот чекор кон сфаќањето дека писмото е истовремено и надвор и внатре во јазикот, дека веќе не може да се говори за приоритетот на говорот врз писмото, како што некогаш тврдеа Платон и по него сета Западна традиција. Конечно, наместо пишувањето да се смета за противречно по однос на говорењето, наместо да се протерува надвор од системот на јазикот, треба да се прифати, подучува Дерида, дека и писмото и говорот се наоѓаат во однос на меѓусебна размена. Оттаму, писмото нема да има само суплементарна (улога на расејувач), туку и фундаментална - улога на произведувач на значењето. Кога би jа прифатила само едната страна од логиката на Платон, пишувањето никогаш не би можела да го доживеам како литература, оти нејзиното писмо е пишување заради самото пишување. Затоа, говорот (сфатен на Платоновски начин) не може да опстои без писмото (сфатено како фармакон), оти логиката на суплементарноста, живее во структурата на секоја структура. Оваа логика продрела длабоко во интелигибилниот дискурс на нашата епоха. Ja препознавам дури и во становиштето на Кристофер Норис (Christopher Norris): „Штом ќе ја надрасне фазата на примитивен крик, јазикот веќе го содржи во себе писмомо или сите оние знаци на 'артикулираната' структура која Рус ja сметаше за декадентна" (Noris: 1990; 57;курзивот е мој).

Зарем ваквата логика не ги разнишува столбовите на логоцентризмот? Зарем правилата на мислењето кои до средината на 20 век претставувале докса, не се доведени во прашање? Каде не води ова?