СУБЈЕКТОТ И ИДЕОЛОГИЈАТА, ЧОВЕКОТ И ВЛАСТА ВО РОМАНОТ ТВРДИНА НА МЕША СЕЛИМОВИЌ

Клучни зборови: субјект, идеологија, Меша Селимовиќ, жртва, сувереност, кодекс

Key words: subject, ideology, Mesha Selimovic, sacrifice, sovereignty, codex

          Протагонист на овој ecej e голиот живот, односно животот на homo sacer, кој смее да биде убиен, но не смее да биде жртвуван (Agamben, 2006:14). Со овој позајмен и парафразиран цитат од книгата на Џорџо Агамбен сакам да ве воведам во мојата тема посветена на субјектот и на идеологијата, на човекот и на власта низ примери од романот Тврдина на Меша Селимовиќ. Но, споменатата опскурна фигура - homo sacer - карактеристична за архаичното римско право, говори за тоа дека во системот на некои општества човечкиот живот е вклучен само преку неговото исклучуванье (преку можноста да биде ликвидиран). Но, наведената латинска синтагма го содржи и клучот за разбирањето на трите парадигми што ги имплицира насловот на моето излагање: жртвата, суверенот и кодексите на политичката моќ, се разбира, од аспект на еден релевантен постмодернистички дискурс, кој ги ползува сознанијата на филозофијата и литературата. Затоа, пред да се потпрам на нивните придобивки, ќе појаснам зошто се одлучив за овој автор и за неговото дело.

          Прво, затоа што судбината на Ахмед Шабо (главниот протагонист и наратор во романот) е многу слична со животното искуство на Меша Селимовиќ, а второ - затоа што Тврдина говори за субјект, кој, наоѓајќи се во изнудена „вонредна" состојба на изолираност, исклученост, условеност, обединува во себе два простора: просторот на голиот живот (она зое - во сета своја анонимност) и просторот на политичкиот (она биос сфатено како квалификуван) живот. Всушност, кај сите ликови од овој роман - мислам на нивниот ментален, психички и физички склоп - голиот (свет) живот неосетно ja минува границата на политичкиот простор откривајќи ги скриените темели на идеократската власт/авторитет/систем. Затоа мислев дека ќе биде интересно ако ги споделам моите размислувања за овие важни прашања, кои го обележаа нашиов хетероген балкански хронотоп и неговите ранливи субјекти, па низ конкретни примери од романот на Меша Селимовиќ да проговорам за силата, која под велот на праведност и моќ, управува со голиот човечки живот. Но, најпрвин би сакала да направам дистинкцјиа меѓу поимите „сила на законот" - сфатена како легитимна власт (jавна сила како оправдан авторитет, кој не само што треба да биде легитимен туку и праведен) - и „насилството" (врз нешто или врз некого), имплицирано во таа сила која и jа одзема, всушност, можноста за целосна праведност. Секако, ja имам предвид и биографјиата на Селимовиќ, неговото искуство и искуството на неговото семејство во времето на тоталитаризмот. Затоа ќе тргнам од Жак Дерида респектирајќи jа неговата мисла.

          Во книгата Силата на законот: мистичниот темел на авторитетот, Дерида се прашува како да се направи разлика помеѓу законската сила на една легитимна власт и таканареченото насилство што е темел на нејзиниот авторитет, кога уште за време на Хераклит зборот дике значел не само правда, право, процес, судење, страдање, казна или одмазда, туку и конфликт, раздор, полемос, но, исто така, и - неправда. „Што се однесува до мене - појаснува Дерида - се работи за една диференцијална сила, за разлика како разлика во сила, за силата како разлика (différAnce) или сила на разликата (...сила што се одлага)..., но особено мислам на сите оние парадоксални ситуации во кои и најголемата сила и најголемата слабост на чуден начин се надополнуваат. А тоа е цела една повест. Сепак, останува фактот дека често чувствувам непријатност при употребата на зборот сила... Впрочем, истото важи и за зборот правда" (Дерида, 1995: 10-11).

          Позната е семејна драма на Селимовиќ сврзана со судбината на неговите двајца браќа. Постариот, Шефкија, бил предаден на воен суд и осуден на смрт по кратка постапка, во 1944 година, „затоа што зел кревет, орман, стол и некои дреболии" (Поповић, 2009: 23-24) од Фондот на народни добра, во кој работел како раководител располагајќи со запленетиот имот што некогаш му припаѓал на непријателот. Меша никогаш не дознал каде е стрелан и погребан Шефкија, но триесетина години подоцна му судат и на неговиот помлад брат, Теуфик. Создадената тензична атмосфера - чувството дека е постојано под „надзор", дека е набљудуван дури и кога се во прашање одлуките од приватен карактер (разводот од првата сопруга, на пример) - довела до реперкусии, најмногу од психолошки карактер, кои се одразиле врз животот на Меша Селимовиќ: прво бил исклучен од партијата, а потоа следеле обиди за маргинализирање на неговата личност во сферата на јавниот живот. Еве, што, во 1975 година, изјавил тој, во едно свое протестно писмо до Владимир Бакариќ (тогашен потпретседател на Претседателството на СФРЈ), поради одлуката да биде симната од репертоарот на Телевизија Загреб една емисија од културата во која Селимовиќ требало да се појави како гостин-уредник со десетина други влијателни личности: „Никакве кривице немам, ни политичке ни икакве друге, и нисам знао да се овакве ствари могу дешавати невиним људима. Тиме je неоправдано оштећена моја политичка и уметничка слобода... Претпостављам да се све то десило ради тога што се у Тузли суди моме млађем брату због кривице која ми je непозната. Али код нас не постоји колективна кривица, и нонсенс je да се суди и мени невином..." (Поповић, 2009: 122).

          Никој однапред не може (и не смее) да биде предодреден за фигурата homo sacer, но сите ние сме виртуелни homines sacri, поради вклученоста на нашите природни животи во механизмите на моќта и на нејините калкулации. Освен што сме животни во политиката, ние сме и граѓани што си имаат своја политика (нели биосот е содржан во зое?). Затоа, во устата на Ахмед Шабо,Меша Селимовиќ ги става следниве зборови: „Treba li da ćutim, zadovoljan što sam živ?... Svi razlozi govore da je to najbolje, samo mi jedan ne da mira: razlog savesti. Ne znam odakle mi, ne zam šta će mi, smeta mi da živim, a ne mogu da ga se otresem. Ostavi me, kažem toj nervoznoj savjesti, šta ćes mi nemoćnom! A ona čuči u nekom kutu mene, ponekad pospana, ponekad budna, ali me ne napušta. Smiješna si, kažem, tako nekorisna. Ti si moj suvišak... moje oštećenje... dobro je dok te zaboravljam, ali osjetim stid čim te se sjetim... Ne znam ni što si, prisustvo koje nema oblika, ćutljiva opomena koja se ne poziva na razlog, nevidljivi putokaz prema nevdljivom pravcu..." (Selimović, 1985: 269).

          Токму совеста не му дава мир на овој лик. Без некаква посебна причина, од чисто морални побуди, Ахмед Шабо ќе ги изговори, таму каде што не треба, зборовите што ќе му ja олеснат душата, но ќе му ja одредат судбината менувајќи му го и животот. Така, од една поствоена резигнираност кон животот и кон смртта, Шабо ќе стане жртва на една безусловна, но во својата суштина, хуманистичка идеологија, „дека не може да биде добро, ако мислиме само на своето добро", изговарајќи ги, притоа, зборовите на студентот Рамиз, слушнати одамна, во темните хоќински шуми. Последиците од тој несвесен, но јавно артикулиран став, ќе доведат до тешка егзистенцијалистичка драма низ која ќе минува ликот Ахмед Шабо, станувајќи предмет на една, таканаречена, невидлива (чаршиска) политика на одмаздата. Дишејќи му во вратот, таа ќе ги контролира сите негови движења, сите негови постапки и одлуки, правото на спокоен живот, па од жртва на судбината, Шабо ќе стане жртва на тоталитаристичката идеологија Улемата, која не толерира разлики во мислењата. Така започнува неговата тивка пресметка со себеси и со мачителите: „Ja, crv, sitan i nevažan, što sam mogao učiniti njima, slonovima? Kakvu sam im štetu mogao nanijeti? Ja sam pjesnica koja je udarila u zid... Ja sam mali covjek koji je zaboravio da je mali. Uvrijedio sam ih što se usuđujem da mislim. Zašto im je bila potrebna ta osveta? Da me uplaše? Da mojom kaznom uplaše druge? Da likuju nad slabim? Da zabrane misao? Da zabrane riječ?... Javio se u meni užas zbog te besmislene surovosti... U kakvom to svijetu živimo?.. Ponizili su me tuđom rukom, oni za sve imaju izvršioce, viječne sluge, bez savjesti i bez razuma, kakvi su i sami, drukčiji samo po tome što imaju moć presuđivanja i vlast nad ljudima... Ponizili su me, ispljuvali, uprljali, ali me neće oboriti. Oni su iz tuđe neprijateljske zemlje... Jezika među nama zajednickog nema, misli zajedničke nema, života zajedničkog nema... A ako u meni ostane mržnja, zbog ove sadašnje muke u duši, oni će biti krivi" (Selimović, 1985: 71-72).

        Ниту еден друг живот во овој роман (можеби само уште оној на студентот Рамиз) не е така „политизиран". Имено, фатен во мрежата на невидливиот суверен - како чисто зое - Ахмед Шабо (како приватен човек што си има место во домот) е комуникатибилно, но немо тело, потопено во страв, но како биос (политичка егзистенција, субект со свое место во касабата), тој е комуникатибилно и искажливо тело, решено да се соочи, понекогаш и да се спротивстави, но најмногу да калкулира, зашто разлика меѓу двата облика на живот, речиси, и не постои... Така Шабо ќе се најде од другата страна на линијата што ги дели двете непомирливи страни, како две различни идеологии. „Изолиран" и отфрлен, понижен и турнат на работ на егзистенцијата, која е редуцирана на гол живот и лишена од секакви права: право на работа, право на политички живот - Шабо би можел да се спаси со постојано бегство од невидливите канџи на моќта, која го изолирала, или со приспособување кон нејзините сурови правила на игра: „U današnjem svijetu ostaju nam samo dvije mogućnosti, prilagođavanje ili vlastita zrtva. Boriti se ne možeš, kad bi i htio, onemogućiće te na prvom koraku, pri proj rijeći, i to je samoubistvo, bez dejstva, bez smisla, bez imena i uspomene. Nemas mogućnosti da kažes ono što ti je na srcu, pa da poslije i stradaš. Premlatiće te da ne progovoriš, da iza tebe ostane sramota ili ćutanje" (Selimović, 1985: 74).

          Но, изоставеноста (и екстерноста како нејзин пандан) открива уште еден вид моќ - моќ на одржување - што претпоставува некаква одлука (понекогаш и самоказна). Тоа го враќа субјектот кон она што некогаш било изгонето/протерано (поточно кон самото себеси), зашто само протераното/изгонетото - само она што останало надвор од законот - може да биде вратено во својата првобитна состојба, зашто е, нели, и надвор и внатре од системот истовремено, и вклучено и исклучено од него. Нешто слично како во состојбата на егзил, која имплицира и казна и прибежиште... Се работи, всушност, за семантичка двосмисленост, која предизвикува амбивалентно чувство карактеристично за феномените чисто - нечисто, одвратно - фасцинантно, одбојно - привлечно. Таа подвоеност/двосмисленост ги држи заедно двата краја на жезолот, двете негови крајности: и моќта и голиот живот. Се разбира, човек треба да научи да ja препознава таа изоставеност/исклученост (од заедницата, од законот), зашто во политичкиот и во јавниот живот изолираноста се манифестира на два начина: од една страна, како отфрлање/изгон (кога е во прашање homo sacer), а од друга страна, како инсигнија (обележје/одлика, почест) кога е во прашање суверенот. „Во тоа подрачје на индиферентност, каде што животот на изгонетиот... се граничи со животот на homo sacer, со можноста да биде убиен, а без можноста да биде жртвуван, се открива изворниот политички однос, оној што е поизворен и од опозицијата: пријател - непријател, сограѓанин - странец - вели Џорџо Агамбен и додава - изолираноста е суверен номос што ги условува сите други норми... и владее со секоја локализација и територијалзација" (Agamben, 2006: 99).

          Да го илустрираме ова со примерот на Шехага Сочо. Овој лик од Тврдина е човек на власта, човек-власт, кој поседува моќ (идеолошка, правна, политичка). Ги има сите карактеристики и механизми на суверен во касабата. Неговиот авторитет е авторитет на моќник, кој е над законот, зашто самиот е закон (jа контролира волјата на плебсот), но тој е, истовремено, и жртва на ресантиманската логика. Неговата премолчена приказна ни открива дека, по смртта на синот (која дошла како резултат на непромислената младешка одлука самиот да си биде и господар и роб на соствениот живот, а се претворил во жртва на власта), Шехага се затвора во себеси, се исклучува, станувајќи недостапен за очите на јавноста, но и натаму моќен. Се претвора во една невидлива сила на законот — која е темел на секој авторитет – спроведувајќи сопствена правдина. Тагата што ja чувствува поради загубата на синот го преобразува овој лик во подвоен субјект (два во еден), па иако е човек на власта, тој станува жртва на ресантиманот модифицирајќи ја родителската болка во омраза кон светот. Еве како Жил Делез ja опишува таа состојба: ,,за човекот на ресантиманот е карактеристично тоа што свеста му е освоена од мнемички траги, а паметењето се подигнало во самата свест... Човекот на ресантиманот, сам по себе, е болно суштество..." (Делез, 1999: 136-138). Во Ессе Ното, пак, Ниче го вели следново: ,,Од ништо не знае да се ослободи, ништо не знае да отфрли. Cè го повредува... сите настани оставаат траги, сеќавањето е за него загноена рана" (цитирано според Делез, 1999: 138). За Шехага е така, се до мигот кога решава да направи исчекор во себеси, па организира бегство од затворот во Тврдината, спасувајќи му го животот на студентот Рамиз. Така се искупува себеси и својот ресантимански гнев, но ja навлекува врз себе одмаздата на големците, кои, надвор од касабата, успеваат да го реализираат неговото подмолно убиство. Еве како Ахмед Шабо ja опишува Шехагината физичка смрт: „Vidio sam smrt moćnog covjeka, ubila ga je tuga, vidio sam možda, ubistvo iz daljine, vidio sam ljudsku mržnju, a mislio sam, kao opsjednut, samo na jedno: da li mu je posljedna misao bila osveta ili ljubav? Kao da je o tome visio sav moj život..." (Selimović, 1985: 310).

        Во книгата Надзор и казна, Мишел Фуко размислува и за ефектите на власта врз психата на човекот и врз неговата душа, но „не како илузија или идеолошки ефект", туку како реалност што врз телото што се казнува ja создава власта, но уште повеќе - врз телото што се надзира. „Тоа е историската реалност на таа душа - вели Мишел Фуко мислејќи на жртвите на власта - која, за разлика од душата претставена во христијанската теологија, не се раѓа во грев и во вина, туку од казнување, од надзор и од принуда" (Фуко, 2004: 33; курзивот е мо). Но, зарем оваа констатација не jа допира и моќта на суверенот како врховен господар, чија тенденција да управува со луѓето ja открива и моќта на врховната власт - правото да досуди смрт или да допушти живот - една биомоќ преобразена во биополитика, која анимализирајќи ja човечката природа ги создава оние „кротки тела", толку потребни за секоа држава... „Je li ljudima od vlasti potreban krivac, pa izaberu koga bilo, da bi opravdali svoje postojanje i svoju surovost? Nije važno što neko učini, već šta oni kažu da je učinio", размислува Селимовиќ во својот роман (1985: 117), но еве како ликот Ахмед Шабо ja доживува, и тоа врз сопствената психа, таа моќ: „...počeo sam da osjećam zid oko sebe, nevidijiv ali neprobojan. Stajao je oko mene, kao tvrđavq, kao neizlaz, kao nepristup... nisam mogao pristati da ostanem tako zazidan, kao da sam živa sjenka... Kako su me to ubili? Nisam ranjen, nisam zaklan, nisam mrtav, ali me nema. Zaboga ljudi, zar me ne vidite - kažem. Zar me ne cujete? - kazem. Ali moj lik ne ulazi u njihovo oko, ni moj glas u njihovo uho... Mogli su me pretući, mogli su me zatvoriti, mogli su me ubiti, zar su malo ljudi ubili bez razloga? Ali zašto su napravili avet od mene, zašto mi oduzimaju mogučnost da se borim... Prazan prostor oko mene je sve pustiji, moja smiješna pobuna sve tisa" (Selimović, 1985: 92-93; курзивот e моj).

        Во последното поглавjе од книгата Историја на сексуалноста: волја за знаење, кое има наслов „Правото на смрт и на власт над животот", Мишел Фуко го воведува поимот биополитика и, во само една реченица, ja дефинира идеајат што уште од времето на антиката се провлекува во филозофијата на 20 век (но и во романот на Селимовиќ, секако) - човекот е животно во политиката, чиј живот, како живо суштество, е доведен во прашање. Станува јасно дека животот е политички предмет, предмет на политиката воопшто, но оваа констатација отвора нова дилема: каква е таа идеологија која во човечкото живо тело гледа влог за политичката стратегија на едно општество.

       Пред да одговорам на ова прашање, ќе потсетам уште еднаш дека исклученоста е составен дел од структурата на моќта. И не случајно, во романот Тврдина, Селимовиќ ja дава приказната за животот на моќниот Шехага, изложен на подмолно насилство од најбанален вид, дури и перфидно убиство, кое не е ниту класична казна ниту жртвување. Димензијата во која се случува тоа насилство, не е ниту религиска ниту правна, туку - биополитичка, зашто смртта на Шехага Сочо настапува под чудни околности. На еден имплицитен, ненаметлив начин, тaa е претставена како танатополитичка, зашто секогаш неко „невидлив" суверен (или извршител на завера која спроведува наредби од некоја претпоставена сила) ja одредува точката од која одлуката за живот лесно преминува во одлука за смрт. Во овој контекст треба да се спомене и ликот на иследникот. Иако од страната на власта, сердар Авдага е антипод на Шехага - и двајцата имаат различни мотиви за докажување на правдата. Селимовиќ го опишува како „вечен трагач" и дава извонреден опис за ликот на иследникот: „Rođen je davno, pradavno, i rađa se ponovo u svakom vremenu, vječan. I strast mu je ista, kroz stoljeća, da lovi neposlušne, a ako ti neposlušni dođu na vlast, da goni druge neposlušne" (1985: 284). ...To je njegova kob, dužnost i zadovoljstvo... on samo sluti, miriše, osjeća... srećan kad nađe trag, očajan kad ga izgubi, i samo bi ga smrt mogla natjerati da prekine traganje" (1985: 254). Како невидлива, продолжена рака на некола авторитарна сила, Авдага се обидува да изнуди признание во име на некои високи морални принципи, или како што вели Селимовиќ: „Zbog same stvari, zbog osjećanja dužnosti, zbog nečeg što je teško razumno objasniti..." (1985: 279). Во еден дел од романот тежиштето на нарацијата се префрла врз овој лик, но благодарение на својата монструозна интуиција, ќе се обиде да ja скрши волјата на својата жртва следејќи ja и уценувајќи ja co невидлива закана. Се разбира, жртвата (Ахмед Шабо) не ги познава мотивите, иследникот (сердарот Авдага) не го интересира вистината: „Bio je fanatički vjernik utvrđenog reda, čiji smisao nije ispitivao... U ime svoje vjere, vrijedno je lovio ljude" (1985:281). Своите сомнежи е подготвен да ги поткрепи со серија изнудени, па дури и лажни признанија. Но, обидувајќи се да не стане соработник во истрагата, што подмолно ja спроведува Авдага, Ахмед Шабо настојува да го надмине притисокот што панично го чувствува: „Neka ide do đavola taj izmaštani strah Čovjek sam, nisam mrtva meta koja čeka pogodak, nesreću ne mogu sačekati na koljenima. Ni zbog sebe... ni zbog drugih koji vjeruju u mene.." (1985: 285) – премолчуваjќи ja така вистината за студентот Рамиз и за Шехага. „Postalo mi je občino što me prati i ispituje, ali se nikako nisam mogao naviknuti na iste riječi, ista pitanja, isti izraz lica. To je bolest... to je opsjednutost, to je ludilo, on ni o čemu drugom ne misli, on o tome sanja. Kao što ja sanjam njega i njegov tužni teški pogled...Postao sam njegova potreba, a on moja navika... Među nama se čak storio čudan odnos trpeljivosti, nisam mrzio ni ja njega, ni on mene... Prilagodio sam se... ne pristajući da se predam" (1985: 281).

    Со овие цитати од романот на Меша Селимовиќ сакав да го поткрепам своето размислување за улогата на зое во сферата на полисот (во Тврдина тоа е Сараево, но може да биде која било друга балканска касаба), а заедно со него и прашањето за политизацијата на голиот живот и одговорот што го провоцира таа политизацјиа, со импликации што го надминуваат мрачниот 17 век и водат до југословенското соцреалистичко минато или, ако сакате, до нашата посттоталитаристичка сегашност, зашто политичкото е содржано во зое како негова темелна суштина. Нели за Аристотел човекот беше зоон политикон? Но човекот е и Остров, издвоен и недостапен; човекот е Тврдина со високи ѕидишта, кои не допуштаат да се тирне во душата и во умот. Ако се присетиме дека Меша сакал романот да го наслови Градот што не постои (како втор дел од недовршената трилогија за Босна), тогаш не треба да не зачуди фактот што во едно интервіу за НИН, од 1970 година, го кажал следново: „Твђава je едан шири симбол. То je све што одваја људе: религије, нације, државе, убјеђења, предрасуде, све у шта се затварапојединац и заједница према другоме... У Тврђави сам хтио да покажем излаз из те затворености у којој живе льуди одавно, па и данас..." (Поповић, 2009:88-89).

        Се работи, значи, за различни тврдини: индивидуални, семејни, државни, за тврдини како бастиони - не само за другите туку и за самите нас - тврдини, како апсолутни и ненадминливи танатополитички простори, во кои - и по сите отуѓувања, отфрлања и исклучувања/изолирања, повторно може да се открие човечкото во човекот: што е, кој е и што може да биде тој. А тоа е наше неотуѓиво право, зашто човекот не е само homo, ами и corpus - „двоглаво суштество подложно не само на суверена моќ туку и на индивидуални слободи", вели Агамбен (2006: 108). Затоа кај Меша Селимовиќ човекот е, од една страна, опколен со страв: „plaši ga sudbina... plaši ga vladajući zakon, plaši ga moćnji čovjek, i on nije ono što bi hteo biti, veš ono sto mora da bude. Umiljava se sudbini... poslušno ponavlja zakon, ponizno se smiješi mrskom monom čovjeku, pomiren da bude nakazna tvorevina sačinjena od straha i pristajanja" (1985: 268; курзивот е мо), а од друга страна, тој е надарен со надеж: „Neću tako! Kažem: ne bojim te se, sudbino! Ne bojim te se, sutrašnji dane! Ne bojim te se, moćni čovječe! Ali to kažem u sebi, i kažem strepeći. Upola slobodan, udvojen... Sloboda je u ljudskom činu, a ne stižem do nje... Zažto onda mislim o tom činu svoje slobode, kad je neostvarljiv?" (1985: 268). Веројатно, затоа што човекот е живо суштество, кое постојано се прашува, но несвесно знае дека само во чинот на говорот е содржано барањето за легитимност. Патот по кој човек може да ги сретне правдата и неправдата, безредието и редот, е нејасниот пат на цар Едип, по кој се чекори со извадени очи. Ете, затоа е човекот Тврдина - „опседната и затворена... стушена и нема",  како и ликовите во романот на босанскиот писател Меша Селимовиќ.

       Литература:

 Agamben, Giorgio (2006): Homo sacer: suverena moć i goli život, Multimedijalni institut, Zagreb.

Дерида, Жак (1995): Сила закона: мистични темељ ауторитета, Светови,

Нови Сад.

Делез, Жил (1999): „Од ресантимана до нечисте савести", Ниче и филозофија, Плато, Београд.

Sloterdijk, Peter (2007): Srdžba i vrijeme: političko-psihološki ogled, Antibarbarus, Zagreb.

Fuko, Misel (1978): Istorija seksualnosti 1. Volja za znanjem, Prosveta, Beograd.

Фуко, Мишел (2004): Надзор и казна: раѓањето на затворот, Слово, Скопје.

Ležandr, Pjer (2010): „Institucionalizovana životinja i institucionalni fenomen", вo: Institucije i institucionalizam /priredili Petar Bojanić, Ivan Mladenović/, Službeni glasnik, Beograd.

Nansi, Žan-Lik (2008): Iskustvo slobode, Časopis Beogradski krug, Beograd.

Поповић, Радован (2009): Дервишева кобна птица, Службени гласник, Београд.

Selimović, Meša (1985): Tvrđava, Svjetlost, Sarajevo.